Taras przy Sali Krzywej w 1943, na krótko przed jego zniszczeniem.

Okna i drzwi w stylu tudorowskim z gomółkowym przeszkleniem które zdobiły wyście na taras, przetrwały tylko od strony południowej Sali Krzywej.

Sala Konrada mieści się w tzw. Długim Domu i nosi nazwę założyciela książańskiej linii rodu Hochbergów, Konrada I von Hoberga (1453-1520), który w 1509 roku objął zamek we władanie. Prawdopodobnie już w średniowieczu pełniła funkcje reprezentacyjne jako aula – ważne w ówczesnym ceremoniale sprawowania władzy miejsce spożywania posiłków.

Po przebudowie z czasów hrabiego Jana Henryka II (1639 - 1698) pełniła funkcję małej sali balowej. Pod kierunkiem Antonio Domenico Rossiego zyskała wówczas barokowy wystrój, który przetrwał do 1944 roku, kiedy w barbarzyński sposób zlikwidowała go przebudowująca wówczas Książ organizacja Todt. Do oryginalnego wystroju Sali Konrada należały zniszczone lub zaginione w czasie ostatniej wojny barokowe meble, a także gobelin ze sceną powitania Odyseusza przez Penelopę, chińskie wazy oraz stanowiące komplet mosiężny wieloramienny żyrandol i kinkiety. Barokowy charakter pomieszczenie odzyskało w czasie dwudziestowiecznej przebudowy Jana Henryka XV, kiedy zlikwidowano przedzielający ją w połowie sufit, nad którym na drugim poziomie mieściła się zamkowa kaplica. Opis Sali Konrada pozostawił średni syn książęcej pary, hrabia Aleksander von Hochberg, w liście do jednego z członków kierownictwa zamku z 16 października 1980.

- Kaplica zamkowa istniała tylko w czasie mojego dzieciństwa. Po przebudowie nie było już żadnej. Wprawdzie ojciec chciał wybudować kaplicę i nawet w Pszczynie dał mi dokładne instrukcje na temat tego, jaka ona miałaby być. Miałem kazać ją zbudować, gdyby naziści byli już wypędzeni z zamku a ja mógłbym tam wrócić. Naturalnie powinna być katolicka, z szerokim na dole fryzem z zielonego śląskiego chryzoprazu, reszta ścian w złotej mozaice z wizerunkami świętych (…). Kaplica, którą ja znałem jako dziecko, była zawsze „rozwiązaniem tymczasowym” i nie była ładna. Któryś z moich przodków podzielił w połowie wysokości istniejącą już salę. U góry pozostała piękna sztukateria, która w przypadku tego niskiego pomieszczenia była naturalnie o wiele za ciężka. Mój ojciec kazał w trakcie przebudowy na nowo rozburzyć tam podłogę i zrobić piękną salę balową, która miała wysokie okna, wychodzące na Czarny Dziedziniec. Owalne okna, wysoko, tuż pod sztukaterią, mój ojciec zostawił (gdy była tam kaplica, były jedynym źródłem światła). Tak przy okazji, tą salą balową jest oczywiście Sala Konrada. Wiele tańczyłem w tej Sali w moich młodych latach. Sala balowa - Sala Konrada nie miała drzwi. Było to przejściowe pomieszczenie bez drzwi, typowa sala balowa. Leżała między poziomami, z pierwszego piętra i Sali Marmurowej (Maksymiliana) szło się schodami przez potężne mury, na których stoi zamkowa wieża, zbudowane na skale, potem wchodziło się do małego przejściowego pomieszczenia, do którego można było dojść także z drugiego piętra. Kiedy od tej strony wchodziło się na balową Salę Konrada, vis-à-vis wejścia znajdował się duży zielonoszary kominek. Orkiestra grała z balkonu naprzeciw kominka, który wcześniej, gdy górna część Sali była jeszcze „kaplicą“ używany był przez rodzinę (…).

W Sali Konrada tańczyła też następczyni tronu Rumunii, późniejsza królowa Maria, która w swoich pamiętnikach przywołuje rozrywki w Książu w 1906 roku, kiedy gościła tu podczas cesarskich manewrów.

- Po wystawnym wieczornym posiłku zazwyczaj odbywały się tańce, a w przerwach między nimi spacerowaliśmy po pięknych tarasach, które „spoglądały” w głęboką, leśną dolinę, ponieważ Książ jest cudownie położony na wzgórzu.

Każdy mógł robić w Książu, co mu się rzewnie podobało, wszystko było do dyspozycji gości, ale nasza czarująca gospodyni nie ustawała w wysiłkach w zapewnieniu świetnej zabawy także sobie samej, tak więc goście rozdzielali się, a następnie łączyli w małe grupki według własnego gustu.

Tereny same w sobie były zachwycające, a zamek tak ogromny, że trudno go było poznać w całości.

Zachowała się barokowa marmoryzacja obramowań okiennych.

Zaginiony w czasie wojny, prawdopodobnie flamandzki gobelin przedstawiał scenę powitania Odyseusza przez Penelopę.

Podczas hitlerowskiej przebudowy w 1944 roku przestały istnieć dwie, bogato zdobione loże muzyczne, liczne sztukaterie i marmoryzacje. Do naszych czasów przetrwał jedynie kominek zdobiony konchą.

Salę Konrada zdobił zestaw barokowych, tapicerowanych mebli z bogatą dekoracją snycerską w stylu Ludwika XIV. Komplet stanowiły: ława, fotele, taborety, konsola przyścienna oraz częściowo zachowana na zamkowym strychu jako relikt, kanapa.

Sala Konrada po 1945 roku, widać ukryte pod tynkiem i zbrojeniem barokowe detale oraz zamurowany dziś balkon dla orkiestry, na którym stało pianino.

W przedpokoju do Sali Konrada zachowały się oryginalne sztukaterie w kształcie owoców granatu, które pierwotnie zdobiły także sąsiednie pomieszczenie.

Zachwycająca Sala Rycerska pełniła za czasów książęcych funkcję zbrojowni. To tutaj przechowywano białą broń oraz strzelby używane do polowań. Mroczne pomieszczenie z umiejscowionymi w głębokich wnękach oknami rozświetlał żyrandol w kształcie latarni. Tajemnicza postać w stroju renesansowym siedzi zadumana na XVII-wiecznym barokowym fotelu z rzeźbionym zapleckiem przy równie starym stole o masywnych rzeźbionych nogach. Czy jest to sfotografowany przez zamkowego kucharza najsłynniejszy duch Zamku Książ w Wałbrzychu? Czy zatroskany mężczyzna w kapeluszu i wysokich butach to słynny garbaty Janek, który przez całe stulecia straszył mieszkańców Książa, w tym samą księżną Daisy? Świadectwo na ten temat pozostawił książę Jan Henryk XVII (1900-1984). Z rezydujących na początku XX wieku na zamku duchów najmniej unikającym rozgłosu był Janek. To bardziej polskie lub czeskie niż niemieckie imię i wśród mieszkańców Książa wierzono, że był on błąkającą się duszą Janka von Chotenitz, który w XV wieku zarządzał Książem w imieniu ówczesnego właściciela, czyli króla Czech.

- „Pewnego poranka moja matka została obudzona przez postać próbującą rozpalić ogień w kominku i robiącą przy tym ogromnie dużo hałasu. Nieznajomy rozrzucił pogrzebacze i akcesoria kominkowe, ale zniknął nagle bez rozpalenia ognia. Nic wtedy nie powiedziała, tylko obserwowała i słuchała. Jakiś czas później miało miejsce takie samo wydarzenie. Tym razem mama mogła zobaczyć jedynie kontury tajemniczej figury, bo w pomieszczeniu było zbyt ciemno. Kiedy sytuacja powtórzyła się po raz trzeci, matka naprawdę się przestraszyła. Smużka światła, która dostawała się do pokoju przez szparę w zasłonach, umożliwiła jej zobaczenie, że nocny hałas powodował niski mężczyzna z garbem w dziwnym kostiumie. Tego było dla mojej mamy za wiele i powiedziała ojcu, że zna już wszystkich pracowników i że nie ma wśród nich żadnego niskiego mężczyzny z garbem. Mała postać musi być więc duchem i mama odmówiła dalszego spania w tym pokoju. Kilka lat po śmierci mojego dziadka, który umarł w 1907 roku, trwała wielka przebudowa zamku, którą przeprowadzał mój ojciec. Remont odbywał się także w pokoju, który był wcześniej sypialnią matki i kiedy podniesione zostały deski podłogowe, okazałą się, że znajdował się pod nimi szkielet. Wieść rozniosła się po całym domu jak błyskawica. Pozwolono mi opuścić nasze pokoje lekcyjne i pobiegłem szybko, aby zobaczyć znalezisko. Jakaż to była ogromna ekscytacja dla młodego chłopca i bardzo dobrze pamiętam ten widok. Deski zostały usunięte i leżał tam szkielet, któremu się bardzo uważnie przyjrzałem. Zauważyłem, że jego kręgosłup był znacznie zdeformowany.„

Wysokie, kolebkowe sklepienie oraz ściany Sali Rycerskiej pokrywa dekoracja malarska. Wielobarwna wić roślinna otacza centralnie położony herb Hochbergów.

Dłuższe ściany po obu stronach mają wymalowane rzędy herbów rodów spokrewnionych i skoligaconych z właścicielami zamku. Pochodzą prawdopodobnie z czasów Jana Henryka I (1598-1671), który pozyskał dla Hobergów tytuły baronów na Książu i czeskich hrabiów.

Zidentyfikowane herby należą do pochodzących ze starych śląskich rodów (m.in. Gellhorn, Czettritz, Löben) żon szesnastowiecznych Hochbergów na Książu. Wiele fragmentów historycznej dekoracji zostało zniszczonych i czeka na konserwację.

Na obramieniu okna Sali Rycerskiej zachowała się najstarsza na zamku data – 1580.

Przedpokój ten powstał w miejscu, gdzie przed dwudziestowieczną przebudową Jana Henryka XV kończyła się południowa elewacja zamku. Mimo, że to niewielka przestrzeń, to właśnie tutaj „spotykają się” trzy wybudowane w innych epokach i stylach skrzydła Książa. Przedpokój prowadzi z renesansowego Hallu Myśliwskiego do nowej książęcej Jadalni, gdzie już z perspektywy schodów zachwyca widniejący w oddali jej manierystyczny strop. Schody z drogiej, ciemnoróżowej brekcji prowadzą do przejściowego, a jednak przytulnego, pomieszczenia wyłożonego neorenesansową boazerią z ciemnego drewna. Na ścianie północnej znajdował się niezachowany do naszych czasów renesansowy włoski kominek. Nad nim wisiał pochodzący z początku XVIII wieku portret nieokreślonego malarza przedstawiający sukiennika i rajcę z Norymbergii, Johanna Friedricha Haaka. Obraz znajduje się obecnie w zbiorach Muzeum Zamkowego w Pszczynie. Naprzeciwko kominka znajdowały się drzwi, które wąskim korytarzem łączyły z przedpokojem znajdujące się w gotyckiej części prywatne apartamenty księcia Jana Henryka XV i dalej część barokową, gdzie ulokowane były salony księżnej Daisy. Wejście do prywatnych apartamentów książęcych było bogato zdobione i stanowiło integralny, lecz wyeksponowany element nieistniejącej dziś boazerii.
Wielka przebudowa Książa trwała 14 lat i zakończyła się w 1922 roku.

Nieistniejący kominek w przedpokoju do Książęcej Jadalni.

Najmłodszy syn Jana Henryka XV i Daisy, hrabia Bolko w drzwiach do sekretnego korytarzyka łączącego kompleks nowej Jadalni z apartamentami rodziców. Wiszący z prawej strony portret nieznanej kobiety z rodu von Hochberg z XVIII wieku (kopia obrazu z XVII wieku) znajduje się dziś w zbiorach Muzeum Zamkowego w Pszczynie.

Na pierwszym planie niezachowana boazeria, w oddali widoczny wiszący w Jadalni portret hrabiny Christine von Hochberg.

Zdjęcie jadalni Hochbergów pochodzi z 1931 roku, kiedy w Książu funkcjonowało prywatne muzeum. Rodzina książęca zdecydowała się na wpuszczenie turystów do swojego domu, aby podreperować finanse. Sami zamieszkali w tak zwanym Domu Kawalera, czyli oficynie południowej gdzie dziś mieszczą się Hotel Książ i Restauracja Książęca. W miejscu paradnego stołu widzimy skromy chodnik, po którym poruszali się turyści z zachwytem podziwiający wystrój książęcej jadalni. Szczególne wrażenie robił bogato zdobiony manierystyczny strop, który książę Jan Henryk XV zakupił w 1911 roku we Włoszech. Zdobiły go portrety oraz centralne malowidła o charakterze alegorycznym. Po II wojnie światowej snycerskie, złocone obramienie zostało zainstalowane w zamku Lubomirskich w Wiśniczu. Wypełniające je obrazy zaginęły.

Jadalnia znajdowała się w kulminacyjnej części południowego skrzydła zamku i sąsiadowała z nigdy nieukończoną salą balową, która miała być największą i najważniejszą jadalnią książęcą Reprezentacyjna sala miała swoim splendorem zachwycać zaproszonych do książęcego stołu. Opis wnętrza poznajemy z listu hrabiego Aleksandra von Hochberga:

- Z hallu Czarnego Dziedzińca wchodziło się kilka stopni w górę do jadalni, która za moich czasów miała ściany wyłożone czerwonym aksamitem oraz przepięknie rzeźbiony plafon. Do niej przylegała rodzinna jadalnia, małe pomieszczenie, w którym jeść wolno było tylko rodzinie i krewnym 1 i 2 stopnia. Na sklepieniu tej Sali znajdowały się malowidła kupione przez mojego ojca we Włoszech. Te freski oraz włoska fontanna na Tarasie Kasztanowym spowodowały spore trudności, ponieważ Włosi nagle doszli do przekonania, że są to ważne obiekty sztuki narodowej. Z tego powodu musiały one zostać przemycone.

Do momentu formalnej likwidacji dworu książęcego w Książu i wyprowadzki Hochbergów do oficyny południowej w Sali tej podejmowali oni znamienitych gości oraz organizowali kolacje w szerszym gronie. Obok renesansowego kominka jedynym zachowanym do naszych czasów oryginalnym elementem wystroju Sali jest drewniana malowana boazeria o malowanym kandelabrowym motywie, która uzupełniała neorenesansowy charakter wnętrza. We fragmentach przetrwała do dziś.

Wyjątkowej klasy artystycznej manierystyczny strop z Jadalni Książęcej pochodził prawdopodobnie z Wenecji, z warsztatu Tintoretto.

Na renesansowym, sprowadzonym z Włoch kominku stały japońskie wazy imari.

Zachowany strop z Jadalni z Książa został w zamku Lubomirskich w Wiśniczu.

Do Jadalni przylega okrągłe pomieszczenie w Baszcie Jerzego, niegdyś bogato zdobione, miało docelowo pełnić rolę muszli koncertowej.

Okrągłej salki w Baszcie Jerzego rodzina książęca używała jako małej Jadalni, kiedy w zamku nie było gości.

Jadalnia książęca pełni dziś rolę przedpokoju do Sali Balowej.

Serdecznie witam, panie dziennikarzu. Być może tymi słowami księżna Daisy powitała reportera brytyjskiego magazynu “The Gentlewoman”, który odwiedził Książ w 1903 roku. Wizyta przebiegła w doskonałej atmosferze, a zachwytów nad Książem, jego właścicielami i ich gustem w artykule, który był jej pokłosiem, nie było w końca. To z tej publikacji poznajemy szczegółowo wystrój salonu księżnej Daisy w jej prywatnych apartamentach na drugim piętrze.

„W tym samym skrzydle, umiejscowiona jest piękna suita z apartamentami księcia i księżnej (…). Kolorystyka salonu dziennego księżnej jest czarująca i delikatna, z przepiękną harmonią odcieni w różowych, jedwabnych zasłonach, ścianach i obiciach mebli oraz białej i złotej dekoracji. Wszystkie meble utrzymane są w kolorze kości słoniowej, złota i srebra, włączając w to pianino, fotele w stylu Ludwika XV i piękne, wspaniale wypełnione regały na książki – te ostatnie zrobione według własnych projektów księżnej. Parawany i artystycznie zgrupowane wygodne fotele sugerują komfort i odpoczynek, podczas gdy gęsto rosnące rośliny i kwiaty tworzą nutę kontrastu, miłego dla oka. Na ścianie wiszą serie delikatnych akwareli o różnej tematyce: kwiaty, postacie i krajobrazy, namalowane przez samą księżnę, i wiele skarbów, prezentów i pamiątek świadczących o związkach z bliskimi przyjaciółmi. Nadają one temu pokojowi szczególnie intymny charakter”.

Wygląd apartamentów księżnej poznajemy również z listu Aleksandera von Hochberg, 5. księcia von Pless. Średni syn książęcej pary - Jana Henryka XV i Daisy - napisał go 16 października 1980 roku do jednego z członków ówczesnego kierownictwa zamku Książ.

- Pokoje zajmowane przez moją matkę znajdowały się na 2 piętrze. Pokój dzienny miał cztery okna, dwa wychodziły na dziedziniec zamkowy, dwa na park (…) Na prawo od wejścia znajdował się kominek. Na tej samej ścianie były jeszcze jedne drzwi, prowadzące do sypialni mojej matki. Było to stosunkowo duże pomieszczenie z balkonem wychodzącym na park. Do sypialni przylegał buduar, a do niego łazienka. Wpuszczony w podłogę mały basen ze złotej mozaiki, w dół do wody prowadziły dwa lub trzy schodki (na wzór rzymskiej łaźni). Na podłodze w łazience stały w doniczkach niskie bukiety i kwiaty. Niemal taką samą łazienkę matka moja miała w Pszczynie.

W salonie księżnej Daisy widzimy m.in. obite na błękitno, pikowane kanapy w stylu wiktoriańskim, klasycystyczny kominek z białego marmuru, pianino w kolorze kości słoniowej i parawan z jedwabnej tkaniny. Dwa kryształowe żyrandole, cztery lustra oraz widoczna pod jednym z nich konsola, wykonane są w stylu empirowym. Fotel i żardiniera są barokowe w stylu Ludwika XVI, a krzesło przy pianinie, rokokowe, w stylu Ludwika XV. Na podłodze leżą perski dywan oraz skóry lisów i norek.

Salon księżnej Daisy widziany od słonecznej, południowej strony. Salon był strefą relaksu i komfortu.

Podpisana własnoręcznie przez modelkę fotografia księżnej Daisy z 1899 roku przetrwała wśród prywatnych pamiątek jej wnuczki.

Opustoszały salon księżnej Daisy na zdjęciu z końca 1943 roku.

Zwiedzanie apartamentów księżnej Daisy kontynuujemy w towarzystwie dziennikarza, który przyjechał z jej rodzinnej Anglii wiosną 1903 roku, aby przybliżyć dolnośląską rezydencje księstwa von Pless brytyjskiej socjecie.

„Bezpośrednio z salonu dziennego przechodzi się do sypialni księżnej, równie pięknej i utrzymanej w różowej, delikatnej kolorystyce wspaniale udrapowanych, satynowych zasłon okiennych i obić mebli. Piękna toaletka w stylu Ludwika XV stoi pomiędzy oknami, z bajkowymi lampami po obu stronach. Inny zestaw toaletowy zrobiony jest z szylkretu - na każdej jego części napisano ręcznie imię księżnej - Daisy. Leży on na stole w drugim rogu pokoju. Ten zestaw był prezentem ślubnym od służących i pracowników z posiadłości jej ojca. Na ścianach wisi kolekcja kolorowych starodruków Parlanda i Angeliki Kaufmann, datowanych na rok 1728, jest to piękny zestaw w wybornej oprawie. Apartament sypialny umeblowany jest prosto lecz bardzo wygodnie. Zasłony i kapy na łóżkach i obicia mebli utrzymane są w pięknym odcieniu zieleni, ożywionej muśnięciem bladego różu, co daje bardzo czarujący efekt. Najbliżej pokoi księżnej znajdują się te zajmowane przez księcia: duży, wytworny gabinet dzienny, garderoba o prostym umeblowaniu i sypialnia po drugiej stronie.”

Opis prywatnych apartamentów książęcej pary poznajemy także z listu Aleksandra von Hochberga. Średni syn Jana Henryka XV i Daisy napisał 16 października 1980 roku do jednego z członków kierownictwa ówczesnego zamku Książ.

- Pokoje zajmowane przez moją matkę znajdowały się na 2 piętrze. Pokój dzienny miał cztery okna, dwa wychodziły na dziedziniec zamkowy, dwa na park (…) Na prawo od wejścia znajdował się kominek. Na tej samej ścianie były jeszcze jedne drzwi, prowadzące do sypialni mojej matki. Było to stosunkowo duże pomieszczenie z balkonem wychodzącym na park.

Wnuk księżnej Daisy i Jana Henryka XV, książę Bolko von Pless (ur.1936), który przekazał zdjęcie sypialni babci na tę wystawę, potwierdza, że balkon został wybudowany specjalnie na życzenie księżnej, aby mogła podziwiać zachwycające widoki książańskiej doliny. Oddajmy teraz głos samej Daisy:

- Mówią, że zamek posiada od pięciu do sześciuset pokoi. Nie wiem, bo nigdy ich nie policzyłam. Ale wiem, że z okien każdego z nich widać słynne na całym świecie cudo natury, jakim są Góry Wałbrzyskie. Fürstenstein, co znaczy Książęca Skała, wznosi się trzy tysiące stóp nad poziomem morza, nic więc dziwnego, że widoki z wież zamkowych zapierają dech. Dziki, przestronny krajobraz tej części Śląska jest nie do opisania przepiękny.

Sypialnia księżnej Daisy widziana od strony południowo-wschodniej. Światło oświetlające podłogę pochodzi z przeszklonych drzwi na balkon.

Balkon w sypialni księżnej Daisy zostały dobudowany do barokowej, południowej elewacji zamku w 1910 roku.

Widok z balkonu w sypialni księżnej.

Ogołocona z mebli sypialnia księżnej Daisy w czasie II wojny światowej. W 1944 roku została odarta z oryginalnego wystroju podczas barbarzyńskiej przebudowy nazistowskiej organizacji TODT.

Kominek jest jedynym oryginalnym elementem wystroju apartamentów księżnej, który przetrwał do naszych czasów. W czasie wojny został przeniesiony do ostatniego domu księżnej, willi przy dzisiejszej ul. Moniuszki 43 w Wałbrzychu.

Apartamenty ostatniego Pana na Książu, księcia Jana Henryka XV (1861-1938) znajdowały się na drugim piętrze w skrzydle południowym. Sąsiadowały z salonami po stronie południowo-wschodniej, które zajmowała jego żona Daisy. Części mieszkalne księcia i księżnej oddzielały, zachowane do dziś, cztery, drewniane schodki. Od strony korytarza południowego tuż przed wejściem do części mieszkalnej pana zamku korytarz ulega zwężeniu i kończy oś widokową drzwiami, za którymi znajduje się pokój książęcego kamerdynera. W tym wąskim korytarzyku, a także pokoju służącego zachowały się historyczne boazerie oraz malarstwo naścienne. Tyle szczęścia nie miał dawny gabinet księcia zwany dziś Salą Krzywą drugiego piętra. W czasie nazistowskiej przebudowy organizacji TODT zniszczone zostało jego gotyckie sklepienie oraz kunsztowne boazerie. Z oryginalnego wystroju przetrwał jedynie renesansowy kominek. Z Sali Krzywej przechodzi się do dawnego saloniku księcia, a następnie jego sypialni, z którą sąsiadują łazienka i toaleta. Następnie wąskim korytarzem z zaślepionymi drzwiami do nieczynnej windy przechodzi się do przedpokoju przed dawną Jadalnią Hochbergów.

Przestrzeń tę z czasów książęcych przybliżył nam średni syn książęcej pary, hrabia Aleksander von Hochberg.

- Z buduaru przechodziło się do małego pomieszczenia, w którym znajdowała się winda towarowa, do której wchodziło się poprzez drzwi z mlecznego szkła. Z tego małego pomieszczenia wchodziło się trzy lub cztery schodki do góry do gabinetu mojego ojca, który znajdował się dokładnie nad Salą Krzywą na pierwszym piętrze. Poza tym do Sali Krzywej przylegała bardzo piękna altana tarasowa, w której w lecie po obiedzie lub kolacji piliśmy mokkę lub koniak. Był stamtąd wspaniały widok na Stary Zamek a w dole szumiał potok. (…)

Gabinet księcia był przede wszystkim miejscem codziennej, biurowej pracy pana na Książu. Zdarzało się, że przyjmował tu interesantów lub pracowników dóbr książęcych. Cały wystrój i wyposażenie są jednolite stylowo przy zastosowaniu oryginalnych renesansowych elementów w postaci historycznego sklepienia i sprowadzonego z Włoch kominka. Komplet drewnianych mebli ze snycerską dekoracją stanowią: biurko, szafa biblioteczna, sekretera, stół, konsola. Umeblowanie uzupełniają tapicerowane sofy i fotele o typowych dla stylu epoki edwardiańskiej z początku XX wieku, kwiecistych obiciach.

Na książęcym biurku widzimy m.in. fotografie rodziców, księcia Jana Henryka XI i księżnej Marii, zdjęcie żony, księżnej Daisy i jej siostry, księżnej Westminster z synkiem. Wśród licznych bibelotów dostrzegamy także figurkę umundurowanego cesarza Wilhelma II, renesansowy zegar oraz miniaturę Daisy autorstwa Miry Edgerly w okrągłej ramce.

Drewniana neorenesansowa boazeria zbudowana z różnych gatunków drewna techniką intarsji zdobiła wszystkie ściany gabinetu księcia. Dwie pary bogato zdobionych drzwi prowadziły do sali od strony północnej i wschodniej.

Prywatny korytarz prowadzący do apartamentów księcia na drugim piętrze.

Wejście do apartamentów książęcych widziane w odbiciu lustra, które wisiało w barokowym przedpokoju do Sali Konrada.

Książe Jan Henryk XV z synem hrabią Aleksandrem na tarasie przy Sali Krzywej. Późne lata 20-te XX stulecia.

Do naszych czasów z oryginalnego wyposażenia apartamentów księcia przetrwał oprócz kominków także brodzik oraz zdobiona marmoryzacją łazienka z niszą na prysznic.

Prywatny salonik księcia znajdował się obok jego Gabinetu Księcia i przechodziło się stąd do sypialni i łazienki.

Zamkowa kuchnia położona jest na piątym i ostatnim piętrze zamku. Lokalizacja na tak wysokiej kondygnacji nie była przypadkowa. Uniemożliwiała ona rozprzestrzenianie się zapachów kuchennych na niższe piętra zamkowe, zamieszkałe przez księcia i jego rodzinę. W kuchni znajdowały się trzy piece: jeden duży - służący do gotowania i dwa mniejsze, w których pieczono ciasta oraz przygotowywano desery. Do jadalni zamkowych prowadziły windy, którymi na niższe piętra zwożono potrawy.

Z pomieszczeniem kuchennym sąsiadują bezpośrednio cztery duże chłodnie, w których przechowywano oddzielnie nabiał, ryby, mięso i dziczyznę. Chłodnie działały od wiosny aż do późnej jesieni, a materiał chłodzący -ogromne tafle lodu - wycinano z książańskich stawów i przechowywano w nieistniejącej dziś baszcie lodowej.

Historia kuchni sięga okresu przebudowy prowadzonej w latach 1908-1923. W tym czasie była ona królestwem jednej, wyjątkowej osoby, której i dziś zamek Książ ogromnie dużo zawdzięcza. Historia ta zaczyna się w 1909 roku w Londynie, kiedy to książę Jan Henryk XV tak zachwycił się potrawami, którymi ugoszczono go w ambasadzie Austro-Węgier. Przygotowywał je utalentowany mistrz kuchni Louis Hardouin (1877-1954), któremu książę bezzwłocznie zaproponował sowicie wynagradzaną posadę w swoim zamku. Ten skorzystał z propozycji i przeprowadził się do Książa z żoną Eugenie i dwoma malutkimi synkami, Louisem Jr. i Maurice’m, którzy stali się towarzyszami zabaw młodych Hochbergów. Hardouin związał swoje życie z Książem aż do 1932 roku, kiedy wyjechał do Anglii, gdzie zmarł w 1954 r.

Zatrudniając Louisa Hardouina, Hochbergowie zyskali nie tylko wybitnego kucharza i cukiernika, ale również nadwornego fotografa. Francuz był nie tylko wirtuozem sztuki kulinarnej, ale również fotografii. Na swoich zdjęciach utrwalił historię Książa oraz książęcej rodziny i licznej zamkowej służby z lat 1909-1932. Od 2017 roku w przebudowanych przez hitlerowców apartamentach księżnej Daisy na drugim piętrze podziwiać można wystawę fotografii Louisa Hardouina pt. Książ od kuchni. W marcu 2016 r. ówczesny prezes Zamku Książ, prezes Fundacji Księżnej Daisy i nieżyjący już reporter Radia Wrocław Michał Wyszowski, wyruszyli w podróż do Kanady. W mieście Burlington zachował się duży fragment dziejów nie tylko Książa, ale także Pszczyny, zdjęcia z Krakowa, Karkonoszy, a nawet Nicei, Francji, Rzymu. Fotografie te cudem ocalały w zbiorach rodzinnych wnuczki Louisa Hardouina, Jean Wessel, która swój niezwykły spadek po dziadku przekazała w darze Wałbrzychowi.

Louis Hardouin (1877-1954) – francuski mistrz kuchni, który ukochał Książ i uwiecznił jego piękno po wsze czasy na kliszy fotograficznej.

Luksusowe wyposażenie książęcej kuchni przetrwało w Książu do 1955 roku, kiedy je zdemontowano i „wypożyczono” do Warszawy na V Światowy Festiwal Młodzieży i Studentów. Nigdy do niej nie wróciło.

Największy z pieców w królestwie monsieur Hardouina.

Nowoczesne, zasilane elektrycznie urządzenia kuchenne: prasy, krajalnice, miksery i wyparzacze.

Louis Hardouin Jr. Pomagał ojcu podczas pracy w książęcej kuchni.

Do każdej chłodni zachowały się oryginalne drzwi z napisami; Wildraum (dziczyzna), Fischraum (ryby), Obstraum (owoce) i Fleischraum (mięso).

Dotarliśmy na Taras Kasztanowy, gdzie na próżno dziś szukać zachwycającej fontanny, o której swego czasu krążyły legendy i którą tak wspominał hrabia Aleksander von Hochberg.

- Trzy okna gabinetu ojca wychodziły na zamkowy park, dwa na Taras Kasztanowy, na którym za moich czasów stała fontanna - dzieło jednego z uczniów Michała Anioła (niestety nie pamiętam jego nazwiska). Fontanna była dwupoziomowa, na dole znajdował się duży zbiornik z różowego marmuru, na którym siedzieli muzykujący faunowie z brązu. Nad nimi rząd syren, z których biustów wypływały wodne strumienie. Jeszcze nad nimi gładki zbiornik, który tylko „szumiał wodą“ i stanowił ochronę dla syren. Fontanna zwieńczona była piękną statuetką Hermesa z brązu (…).

Taras ten znajduje się powyżej Tarasu Różanego od południowej strony zamku. Jego nazwa pochodzi od rosnących tam kasztanowców. Wolnostojąca fontanna zajmuje centralne miejsce. Różowa, wysmakowana barwa kamienia zbiorników dobrana jest kolorystycznie do otaczających ją elementów architektonicznych tworząc przemyślaną całość wraz z zielenią drzew i roślin oraz balustradą tarasu. Elementy kamienne stanowią tło dla bogatej i niezwykle atrakcyjnej oprawy rzeźbiarskiej. Składają się na nią odlane z brązu figury muzykujących i ucztujących faunów siedzących w narożach dolnego zbiornika oraz syren powożących rydwanami z muszli zaprzężonymi w hippokampy na środkowej misie. Pośrodku górnej misy z maszkaronami ustawiona jest prawie naturalnej wielkości rzeźba Apolla pokonującego Pytona w otoczeniu faunów siedzących na brzegu misy, mierzących w nią trójzębami i strzałami z łuków. Dysze wodne umieszczone były w pysku Pytona, ustach maszkaronów i biustach syren.

Fontanna została w 1912 roku zakupiona przez księcia Jana Henryka XV we Florencji i ustawiona w Książu w 1913 roku. Przez dziesięciolecia nawet poważni historycy sztuki przypisywali jej pochodzenie warsztatowi renesansowego mistrza, stąd jej powszechnie używana nazwa „Fontanna Donatella”. W rzeczywistości rzeźby zostały odlane we florenckim warsztacie Fonderia Artistica Ferdinanda Marinellego, a ich autorem jest Donatello Gabrielli (1884-1955) ze Scandicci pod Florencją. Po wojnie, do 1952 roku rozkradzione zostały wszystkie metalowe rzeźby. Zachował się tylko in situ kamienny basen z dwiema misami.

Taras Kasztanowy przylega do neorenesansowej części zamku, w którą wbudowano wykonaną z czerwonego piaskowca wierną kopię elewacji dziedzińca wewnętrznego renesansowego domu Pellera w Norymberdze.

Fontannę na Tarasie Kasztanowym zdobiło łącznie dziewiętnaście odlanych z brązu figur i cztery maszkarony.

Do Tarasu Kasztanowego przylega grota wyłożona wielokolorowymi krzemieniami i innymi kamieniami sudeckimi.

Fontanna widziana z wnętrza groty wyłożonej krzemieniami.

Faun z fletnią na Tarasie Kasztanowym w Książu.

Niemal identyczna fontanna jak ta, która zdobiła Taras Kasztanowy, istnieje do dziś w ogrodach posiadłości Elms w miejscowości Newport, w amerykańskim stanie Rhode Island.

Taras Kasztanowy w Książu w 2019 roku.

Faun z czarką z Newport.

Faun z dzbankiem z Newport.

Faun z fletem z Newport.

Faun z kielichem z Newport.

Faun z talerzami z Newport.

Podczas naszej podróży w czasie do książęcej stadniny wybraliśmy się z Helen d’Abernon, żoną brytyjskiego ambasadora w Berlinie, która pozostawiła świadectwo swojej wizyty w Zamku Książ w 1923 roku. Pięć lat po zakończeniu pierwszej wojny światowej małżonkę dyplomaty uderzył porażający luksus, jaki zastała w dolnośląskiej rezydencji książąt von Pless.

- Książ jest z pewnością wyjątkowy… Dzisiaj zabrano nas do ogrodnictwa i stadniny koni. W tej ostatniej naliczyłam około pięciu ogierów i ponad sto klaczy i źrebiąt. W czasie sezonu zimowego, który trwa tu od trzech do czterech miesięcy, są trzymane w luźnych boksach i od czasu do czasu wypuszczane na przebieżki po dużym dziedzińcu i okolicznych łąkach.

Pierwsze stajnie znajdowały się na terenie przedzamcza. Obecne, zajmują 80 ha powierzchni, w tym 65 ha użytkowanych rolniczo. Stadnina to zespół budynków stajni i ujeżdżalni o zabytkowej konstrukcji szkieletowej. Wybudowane zostały w latach 1910-15 w miejscu przylegającego niegdyś do zamku hrabiowskiego folwarku. Jeździectwo oraz hodowla koni i psów były wielką pasją Jana Henryka XV. Stadnina powstała na planie zamkniętego czworoboku, z bramą wjazdową od strony południowej i krytą ujeżdżalnią o wymiarach 20 m x 40 m, w całości wykonaną z drewna modrzewiowego, od strony północnej. Ujeżdżalnia jest unikatowym na skalę europejską obiektem tego typu, gdyż zbudowana została bez użycia gwoździ. Stadnina jest jedyną częścią kompleksu Zamek Książ, która przetrwała czas II wojny światowej w stanie nienaruszonym. Powojenna działalność stada ma swój początek w 1947 r. Jest to obecnie ważny ośrodek hodowlany i jeździecki, specjalizujący się w hodowli silnych koni rasy śląskiej. Do świata który przeminął z wiatrem należą najszlachetniejsze konie arabskie, które biegały niegdyś po łąkach wokół zamku. Skandal jaki swego czasu wywołały, opisała w swoich pamiętnikach księżna Daisy:

- Przywiozłam z Indii do domu pięć pięknych, rasowych rumaków arabskich, które wywołały sporą sensację. Miałam duży problem z wjechaniem z nimi do Europy. Aleck Stewart, nasz angielski masztalerz w Książu, musiał jechać aż do Marsylii, żeby je odebrać i przywieźć na Śląsk. Tutaj mogę dać przykład absurdalności i niewiarygodności ludzkich plotek, kiedy – wiele lat później – mój syn został spytany przez kolegę, czy to prawda, że miałam w zwyczaju jeździć powozem zaprzężonym w „pięć gołych Arabów“!

Na fotografii widzimy południową część stadniny, gdzie w czasach książęcych mieściły się garaże. Przed budynkiem stoją zaparkowane jasnoniebieski cadillac laSalle heron convertible z 1932, seria 345B oraz czarny daimler benz z około 1920.

Paradna Berlina książąt von Pless. To powóz, który pod koniec XVII i od początku XVIII wieku zastąpił używaną od średniowiecza na dworach królewskich i książęcych karetę. Był to luksusowy pojazd podróżny o konstrukcji rozworowej, o nadwoziu krytym i przeszklonym z dwoma podwójnymi siedzeniami naprzeciwko siebie.

Sanie i powozy Hochbergów w Książu – wczesne lata 20-te.

Stadnina książąt von Pless w Książu była słynna na całą Europę. Powozownia znajdowała się w jej skrzydle wschodnim.

Księżna Daisy powożąca swoimi pięcioma końmi rasy arabskiej na dziedzińcu honorowym Zamku Książ w 1903 roku.

Książe Jan Henryk XV przed I wojną światową podczas Wielkiej Pardubickiej.

Stadnina widziana z lotu ptaka w 2018 roku.

Egzotyczne owoce i rośliny stanowiły stały element zaopatrzenia wielkopańskiej kuchni i wystroju rezydencji Hochbergów w Książu. Obiekty cieplarniane na terenie kompleksu mają swoją długą, bo trzystuletnią tradycję. Pierwsza szklarnia w Książu powstała już na początku XVIII wieku w czasie barokowej przebudowy zamku, przeprowadzonej przez hrabiego Konrada Ernesta Maksymiliana von Hochberga.

Jan Henryk XV, które odziedziczył dobra książańskie i pszczyńskie po śmierci ojca w 1907 roku, zdecydował się na budowę zupełnie nowego, kompleksowego ogrodnictwa. Miało być ono wyposażone w najnowocześniejsze rozwiązania w technice ogrodniczej, dawać zatrudnienie pracownikom majątku Książ, a przede wszystkim zachwycać. Cel ten udało się osiągnąć księciu von Pless bezbłędnie.

Helen d’Abernon – żona brytyjskiego ambasadora w Berlinie pozostawiła świadectwo swojej wizyty w Zamku Książ w Wałbrzychu w 1923 roku. Szczególnie zachwycił ją kompleks książęcej Palmiarni:

- Ogrody szklarniowe wybudowała podobno jakaś firma z Wrocławia i są najlepsze, jakie w życiu widziałam. Choć na zewnątrz termometr wskazywał siarczysty mróz, w środku kultywowano gąszcz tropikalnych roślin, nawilżanych parującymi wodospadami i oczkami z ciepłą wodą. Ogrody zimowe, które są oddalone nieco od głównego domu, tworzą pewnego rodzaju przeszklony aneks, zaprojektowany jak coś w stylu hollywoodzkiego filmu czy Zoo w Chicago. Na dziś wieczór zaplanowano przedstawienie w prywatnym kinie.

Inwestycja kosztowała astronomiczną kwotę 7 mln marek w złocie. Centralną część kompleksu ogrodniczego Hochbergów stanowiła zbudowana w latach 1911-13 z metalu i szkła palmiarnia, w której zasadzono rosnące tam do dziś palmy daktylowe.

Romantyczna legenda opisuje powstanie palmiarni jako prezentu księcia dla swojej angielskiej żony Daisy – „najpiękniejszego bukietu, jaki jej wręczył”. Decydującymi okazały się zapewne względy pragmatyczne. Majątek Książ słynął z doskonałej gospodarki folwarcznej, a świetnie prosperujące ogrodnictwo było tylko jednym z przykładów na jego samowystarczalność. Dostęp przez cały rok do egzotycznych owoców i kwiatów był jedną z dworskich konieczności. Z lubichowskiego ogrodnictwa dostarczano corocznie do Książa kilkadziesiąt tysięcy sadzonek, m.in. rododendronów i hortensji, którymi obsadzano zamkowe tarasy i park. Na zdjęciu widzimy żonę zamkowego kucharza, Eugenie Hardouin z siostrą, której zapewne pokazywała nowe ogrodnictwa pracodawcy.

Na powierzchni 1900 m2 oprócz palmiarni wzniesiono również szklarnie pomocnicze, ogrody utrzymane w stylu japońskim, rosarium, ogród owocowo-warzywny i obszar pod uprawę krzewów ozdobnych.

Tuż po zakończeniu prac budowlanych do Lubiechowa sprowadzono około 80 gatunków roślin ozdobnych z całego świata. W jednej ze szklarni rosły np. tulipany, hortensje, a nawet młode brzózki.

Ogrody oraz palmiarnia od początku były otwarte dla publiczności. Z inicjatywy rodziny książęcej dwa razy do roku odbywały się słynne wówczas i obszernie relacjonowane przez prasę, wystawy kwiatów. W porośniętej obficie bugenwillami szklarni, którą widzimy na zdjęciu mieści się dziś kawiarnia.

Modernistyczne, drewniane wejście do palmiarni w latach 30-tych ubiegłego stulecia.

Księżna Daisy w swojej prywatnej palmiarni, około 1913 roku.

Księżna Daisy w swojej prywatnej palmiarni, około 1913 roku.

Dotarliśmy do ukrytej w leśnej gęstwinie ukochanej pustelni księżnej Daisy, którą spalili w 1944 roku hitlerowcy. Tak pisała o tym urokliwym zakątku jego słynna właścicielka:

- Ma Fantaisie, zaprojektowana całkowicie przeze mnie i w pełni wyrażająca mojego ducha, była chyba jedyną rzeczą w Książu, która należała wyłącznie do mnie. Umeblowałam ją starymi dębowymi sprzętami, prostą ceramiką i ulubionymi drobiazgami przywiezionymi z różnych stron świata. Spędziłam w niej wiele szczęśliwych chwil z dziećmi, rodzicami i wybranymi przyjaciółmi. Zarówno Książ, jak i Pszczyna są okazałymi pałacami ze złoconymi sufitami i dekoracjami, olbrzymimi kryształowymi żyrandolami, lustrami, rzeźbami i formalnymi meblami, więc nie można było tam postawić tych skromnych i swojskich przedmiotów, do których tak bardzo byłam przywiązana.

Jan Henryk XV spełnił życzenie swej żony i nakazał wybudować zgodnie z wyobrażeniami księżnej we wskazanym przez nią miejscu mały wiejski domek- „Ma Fantaisie”. Taką nazwę księżna nadała romantycznemu zakątkowi położonemu nad stawem, w którym wraz z synami z dala od zamkowej etykiety spędzała szczęśliwe godziny. Ma Fantaisie składała się z dwóch, zbudowanych w angielskim stylu tzw. „magpie cottages”, pokrytych słomą domków, położonych na łące, wśród rododendronów i azalii. Domki, z których jeden był prywatnym schronieniem księżnej, a drugi spełniał rolę budynku gospodarczego i kuchni, połączone były korytarzykiem. Ogród wokół rezydencji, z jego rzeźbami, statuami i zegarem słonecznym, był retrospekcją zamkowych tarasów w angielskim Newlands - rodowej posiadłości rodziców księżnej Daisy.

Główne wejście do Fantazji zdobiły po obu stronach donice z hortensjami w ozdobnych osłonach tzw. cache-potach. Niektóre z nich znajdują się w zbiorach Muzeum Zamkowego w Pszczynie.

Ma Fantaisie widziana od strony stawu, który powstał w wyniku spiętrzenia wód tzw. Czarciego Potoku dziś zwanego Poleśnicą.

Na jednym z krzeseł w ogrzewanej kominkiem jadalni widniała data 1792.

Na stoliku pod oknem stała kolekcja figurek kwiatów i zwierząt ze słynnego jubilerskiego warsztatu Faberge.

Fantazja w zimowej odsłonie widziana z leśnej drogi, która do niej prowadziła.

W ogrodzie otaczającym Fantazję znajdowały się liczne rzeźby oraz starannie uformowane żywopłoty.

Jedno z przyjęć al fresco zorganizowanych przez księżną Daisy w ogrodzie jej ukochanej chatki.

Bezcenne figurki od Faberge pochodziły z londyńskiego sklepu słynnego jubilera i dostawcy klejnotów na dwór carski i były prezentem od siostry księżnej Daisy, Shelagh.

Dzisiejsze mauzoleum, czyli kaplica grobowa właścicieli zamku Książ, rodu Hochbergów, to dawny pawilon letni. Ten zabytek sztuki ogrodowej powstał na tak zwanej Topolowej Górce w roku 1734, w czasie, gdy w Książu panował Konrad Ernst Maksymilian – twórca barokowej przebudowy zamku. Do pawilonu zostały wytyczone cztery aleje, obsadzone lipami. Autorem projektu pawilonu był Felix Anton Hammerschmidt. Pawilon został zbudowany na planie ośmioboku. Posiada on aż 16 ścian. Nad wejściem i trzema oknami znajdują się okulusy, które zapewniają lepsze oświetlenie wnętrza. Pierwotna funkcja dzisiejszego mauzoleum była funkcją czysto rekreacyjną. Budowla ta służyła Hochbergom do wypoczynku lub do podejmowania gości w letnich miesiącach.

Naprzeciwko wejścia we wnętrzu mauzoleum znajdują się schody, prowadzące do utworzonej w 1883 roku krypty. Z tego samego czasu pochodzi nadbudowane nad nimi neobarokowe podium, z którego pastor lub ksiądz głosili kazania w czasie pochówków. Na podium została wygrawerowana data jego powstania. Diametralna zmiana przeznaczenia pawilonu: z belwederu w kaplicę grobową, sprawiła, że usunięto z niego wszystkie elementy wyposażenia. W wydrążonej na głębokości 9 m trójnawowej krypcie zamontowano 9 okrągłych świetlików, wypełnionych szkłem o kolorze turkusowym. Przy ścianie naprzeciwko zejścia ze schodów ustawiono na początku XX wieku trójdzielny grobowiec. Na ścianach pojawiły się specjalne haki, na których zawieszano wieńce i bukiety. Na schodach zamontowane zostały szyny, po których trumny na specjalnej platformie transportowane były z górnego poziomu mauzoleum do krypty. Platforma utrzymywana była na stalowych linkach, wprawianych w ruch za pomocą kołowrotu, który po dziś dzień można oglądać w krypcie.

W rodowym mauzoleum Hochbergów pochowano najpierw Marię von Kleist księżną pszczyńską, żonę Jana Henryka XI, zm. 17.01.1883, następnie Jana Henryka XI (styczeń 1907), jego drugą żonę księżną Matyldę (styczeń 1943), księżną Daisy (lipiec 1943), jej maleńką córeczkę (marzec 1893) oraz szwagra, Fritza von Hochberg (spopielone szczątki spoczęły w urnie w mauzoleum w roku 1921, podstawa urny znajduje się tu po dziś dzień).

W maju 1945 r. kaplica grobowa została splądrowana przez żołnierzy Armii Czerwonej, po czym szczątki rodzinne, oprócz Daisy, zostały przeniesione na przykościelny ewangelicki cmentarz w Nieder-Salzbrunn (dziś Szczawienko). Daisy została ponownie pochowana przez byłą służbę rodzinną za ogrodzeniem mauzoleum. Kilka tygodni później, dla bezpieczeństwa, również została przeniesiona do grobowca kupca Scholza na cmentarzu na Szczawienku.

Mauzoleum widziane z dołu schodów prowadzących do obiektu z historycznej lipowej alei.

Wnętrze Mauzoleum zostało odrestaurowane w 2014 roku ze środków własnych Zamku Książ, Urzędu Marszałkowskiego i Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

W podziemnej krypcie przetrwały do naszych czasów puste dziś sarkofagi księcia Jana Henryka XI i jego dwóch żon, księżnej Marii i księżnej Matyldy.

Wnuk ostatnich właścicieli Książa, książę Bolko von Pless i prezydent Wałbrzycha, dr Roman Szełemej podczas otwarcia Mauzoleum po renowacji w październiku 2014 roku.